Een ijsvogel als metafoor voor een kunstenaarsleven. Hans Waanders 1951 - 2001.

Hans Waanders, Geuldal 1994 (foto: Peter Foolen)

“IJsvogel. Leeft van waterinsekten en visjes, die duikend vanaf vaste zitplaats of van de lucht uit worden bemachtigd. Bij het stoten uit de lucht staat hij met snelle vleugelslagen stil in de lucht (‘bidden’). Duikt meteen weer op, als een sterntje. Nest in een zelfgegraven hol in steile oever of zandafgraving, kan vrij ver van het water zijn. Komt in het najaar en de winter ook veel op plaatsen, waar hij niet broedt, aan de zee b.v., hierbij is stellig trek van vrij ver. Lijdt zeer sterk van strenge winters” (uit: Dr. W.H. van Dobben, Wat vliegt daar? 13^e druk).

Hans Waanders (Kunstacademie Minerva Groningen, 1972-1977) schildert en etst aanvankelijk minutieuze aquarellen waarin de relatie mens – natuur een grote rol speelt. Tot het moment waarop hij een ijsvogel ziet. Dat is op 4 oktober (HW: “Dierendag, realiseerde ik me later”) 1982 tijdens een fietstocht bij een wiel langs de Maas. Deze ontmoeting bepaalt zijn verdere kunstenaarsleven. Sindsdien is de ijsvogel voor Waanders een grote inspiratiebron en ordent hij de wereld aan de hand van materiaal over de ijsvogel: “Ik vind de hele kosmos terug in dat ene vogeltje. Je moet je als kunstenaar beperken om vat te krijgen op je omgeving”. Voor Waanders is de ijsvogel een metafoor van zijn leven als kunstenaar. De ijsvogel staat voor vliegen en vallen, voor richting en overleven (kompas) en voor eenzaamheid (blauw) (bron: Tjeu Teeuwen, Alcedo Atthis, Academie Beeldende Kunsten, Maastricht 1995).

Niet alleen is het diertje een metafoor van zijn kunstenaarsleven, het is nog veel persoonlijker. Volgens Waanders leeft de ijsvogel aan de rand van het bestaan, en is daarmee ook een metafoor van Waanders overleving van vele ziektes. Een overleving gesteund door zijn veerkrachtige geest en de liefde van zijn familie. “The sighting of this brightly colored little bird diving for fish in a small country pond where myriad waterways are poisoned due to overpopulation and pollution presented him with a quest, a romance, and sense of adventure-possibilities, survival, fright, and fall. Hans marveled at his hero who could hover without wind. Waanders: "All other birds need wind” (bron: In Memoriam: Hans Waanders 1951-2001, Karen Davidson, Edinburgh, Umbrella 2001).

Fragment uit: Fishing Perches (Pont La Vue Press 1999)



Fragmenten uit: Perches (2001)

Het is bekend dat de ijsvogel de hele dag op een favoriete tak boven een rivier zit om van daaruit naar vis te duiken. Om het diertje te helpen overleven steekt Waanders af en toe een tak in de oever. De foto’s die hij daar van maakt en documenteert vormen de basis van kunstenaarsboeken als bijvoorbeeld Perches (i.s.m. Tjeu Teeuwen, Morning Star Edinburgh etc. 2001 oplage 500). Hierin staan foto’s van de takken die hij in allerlei rivieren, stroompjes en beken in Nederland, Frankrijk, Duitsland, België, Engeland en Schotland plaatste. De Schotse kunstenaar en goede vriend Alec Finlay, die ook de inleiding in deze uitgave heeft geschreven, zegt hierover: “The work of sculpture that I love above all others is my friend Hans Waanders’ ‘perches’. All of Hans’ work was concerned with kingfishers, in some way or other. Near the end of his life he began a series of pieces, of perches, where he would place a broken stick into a riverbank as a perch for a kingfisher to land on and hunt from. They went into rivers wherever Hans went, especially in places at the edges of the kingfishers’ natural habitat, and he photographed them. Of course, most of these sculptures only lasted a few days, some perhaps a month or two, but for me they poeticized the whole river, all rivers. They became a place for the encounter Hans invoked. I’m happy that there’s a kingfisher I see quite often, darting up and down the little tidal river under my studio window. (bron: interview met Susan Tichy).

Om alles over deze schuwe en solitair levende vogel te weten te komen raadpleegt Waanders alle mogelijke bronnen in de wereld. Op grote vellen noteert hij de verzamelde informatie over de ijsvogel en bundelt die in het werk ‘Orde: Coraciiformes – Familie: Alcedinidae’. Volgens ontwerper en schrijver Tjeu Teeuwen is Waanders ervan overtuigd dat het verzamelen en verwerken van alle informatie leidt tot een zodanige kennis van de ijsvogel dat diens gedrag voorspelbaar zou worden en dat de plaats van zijn verschijnen aan hem bekend zou worden (bron: Alcedo Atthis Academie Beeldende Kunsten, Maastricht 1995). “Het is geen obsessie”, zegt Waanders. “Het is toeval. Het had ook een groene specht kunnen zijn. En mijn zoektocht kan van de ene op de andere dag afgelopen zijn”.

Ieder detail over de ijsvogel zorgt voor nieuwe ideeën, invallen en associaties. Waanders werkt met uiteenlopende technieken, zoals geschreven teksten, kleurpotlood, collages, kunstenaarsboeken, zeefdruk en de stempeltechniek. Hij citeert bijvoorbeeld de omschrijving uit vakliteratuur: “Vliegt met snorrende vleugelslagen in snelle vlucht laag over water” en drukt die af in een van zijn vele kunstboeken. Uit ruim 600 gummetjes snijdt hij verschillende stempels met afbeeldingen van de ijsvogel. Hiermee worden bijvoorbeeld vogelgidsen bestempeld: alle afgebeelde vogels krijgen een blauwe ijsvogelstempel, behalve natuurlijk de ijsvogel zelf. Door de rituele handeling van de herhaling heeft het stempelen hierbij een bezwerende functie. “Hans hand-stamped a frenzy of blue kingfishers over all the other birds in the many found field guides that he made. A territorial action, the kingfisher colonizes pages in a methodical takeover. System fights system in this quiet invasion. Hunting through the books to discover the untouched illustrations of the kingfisher mimics the real life preoccupation of the artist in his search for the next glimpse of this bird” (Jenny Browning, The Field Guides of Ram Waders, Airedale, Amble sick, 2001).

Fragmenten uit: Wat vliegt daar? (1995)

Een aantal voorbeelden van gestempelde vogelgidsen zijn: Wat vliegt daar? (1994-1995 oplage onbekend ges./gen.), Zo leer je vogels kennen (1995), Highveld Birds (1998 oplage 2 gen./ges.), The Lomond Guide to Birds (1998 oplage 1 ges.), Vogels van bos en heide (1998 oplage 1 ges.), A Field Guide to the Birds of South-East Asia (1998 oplage 1 gen./ges.), Tropische zaadetende vogels (1998 oplage 3 gen./ges.), Ocean birds (1999) en Our South African Birds (2001 oplage 1 ges.).

Waanders beschikt over een schat aan uitdrukkingsmogelijkheden. Toch kiest hij vaak voor het medium kunstboek omdat de kenmerken daarvan zijn ideeën het beste kunnen waarmaken. Een medium ook dat een bijzondere één-op-één relatie schept tussen de kunstenaar en zijn publiek. Er zijn 177 kunstenaarsboeken uitgegeven. Kunstenaarsboeken over de kleur (Colour 1996 oplage 25 gen./ges.), de grootte (Length, 1996 oplage 25 gen./ges.), het aantal eieren (Clutch, 1998 oplage 25 gen./ges.), het geluid (Voice, 1995 oplage 25 gen./ges.) en de lengte van de broedtunnel. Uitgaven waarin de ijsvogel een belangrijke rol speelt, maar ook een reisverslag, een boek over water (Vijftien maal water, 1987 oplage 50 gen./ges.) en een boek als gids. De uitgaven zijn onder meer aangekocht door het Van Abbemuseum in Eindhoven, Museum of Modern Art in New York, de Tate Gallery in Londen en het Centre Pompidou in Parijs.Waanders zei ooit eens: “Verzamelen is herhalen. Herhalen wordt tot rituele handeling – is methode om iets (een gebeurtenis) af te dwingen” (bron: Verzamelde Werken, 1992). Er is een nauwe relatie tussen de kunstenaarsboeken van Waanders en het begrip verzamelen. Zijn kunstenaarsboeken lenen zich bij uitstek voor het bijeenbrengen van gegevens en van objecten in de vorm van origineel werk en reproducties. De opeenvolging van een aantal pagina’s maakt het mogelijk alle stukken uit een serie te vergaren, te identificeren, te classificeren en te bewaren, zoals men ze in laden, dozen of mappen zou opbergen.

Het werk van Waanders heeft een duidelijk conceptueel karakter. De belangstelling voor het landschap deelt hij met de land-art kunstenaars als Hamish Fulton en Richard Long. Voor Waanders is het landschap in de eerste plaats een voorwaarde voor de mogelijke verschijning en aanwezigheid van de ijsvogel. Waanders fotografeert zichzelf met een wit T-shirt waarop de Latijnse naam Alcedo atthis staat. Hij neemt die opnamen in IJsland, Portugal en Schotland, in een landschap op plaatsen waar zich de grenzen van het territorium bevinden.



Fragmenten uit: Edinburgh Kingfishers (Pont La Vue Press 1999)

Om een goede indruk te krijgen van de variatie van onderwerpen die zijn vastgelegd in Waanders kunstenaarsboeken, zijn er hieronder een aantal met beschrijvingen weergegeven (bron: Alcedo Atthis 1995, Van Abbemuseum Eindhoven en Johan Deumens Gallery).

Kingfishers & Queens (1987 oplage 10 gen./ges.). Hierin is sprake van een taalkundige uitbreiding van de ijsvogel wanneer Waanders aandacht besteedt aan de overeenkomsten en verschillen tussen ijsvogels en koninginnen.

In search of blue. Tekeningen van blauw langs de maas 1983-1987 (1988 oplage 25 gen./ges.). Boek dat aandacht besteedt aan blauwe vormen, “zoals gezien op schepen op de Maas”, ontstaan rond 1983.

Wiel. Tekeningen 1983-1987 (oplage 50 gen./ges.). Boek over het wiel, de derde plaats waar de kunstenaar een ijsvogel waarnam.

A travel survival kit (1989 oplage 25 gen./ges.) “Een gids om waar dan ook te kunnen overleven, met kaarten, overzichten en de naam van de ijsvogel in meer dan vijftig talen”.

Mobile : Easy-to-make card sculptures (1991 oplage 25 gen./ges.). Boekje voorzien van twee bouwplaten.

Blue catalogus (1991 oplage 11 gen./ges.). Een serie postzegelcatalogi waarbij de afbeeldingen van de vogelpostzegels uit diverse landen alle werden voorzien van het stempel van de ijsvogel.

Blue Queens (1992). Boekje met postzegels van de Engelse koningin voorzien van stempels met ijsvogels in blauw.

Gagarin (1992 oplage 25 gen./ges.). Een uitgave waarin een studie is weergegeven naar de kosmonaut Gagarin als matafoor voor het vliegen.

Kingfisher album – The Parts (1992 oplage 15 gen./ges). Uitgave met postzegelbladen, voorzien van met de hand gestempelde zegels.

Picture Index (1994 oplage 30 gen./ges.). “A remake of an Asian prediction guide, with many little pictures. Many of them are transformed with kingfisher elements, some even have got a blue kingfisher stamp” (citaat: Waanders).

Inimicus – Praeda (1994 oplage 30 gen./ges.). In dit boek wordt de ijsvogel beschreven in termen van vrienden en vijanden. Onder de vijanden bevindt zich ook de Homo sapiens, met enige ironie afgebeeld als de beroemde Denker van Auguste Rodin.

Atlas (1994 oplage 25 gen./ges.). All regions kingfishers can be found, including the voices of these kingfisher species. It varies from one until twenty different voices.

Dictionary (1996 oplage 50 gen./ges.). A new dictionary with on each page the description of the Kingfisher, in many languages.

Dagger (1997 oplage 25 gen./ges.). 86 handmade and handprinted images of dagger-shaped bills of kingfishers. Including a list of 86 handbooks showing the shape of the kingfisher’s bill.

A Conversation / Een gesprek (1998 oplage 60 leporello incl. CD). A conversation by e-mail between an American and a European kingfisher. Black sonograms and two maps, photocopy. Two handprinted stamps (of an American and a European Kingfisher), on yellowish paper.

Edinburgh Kingfishers (Pont La Vue Press, New York 1999). Photographs of the word "Kingfisher" and its respective vicinity as found in Edinburgh.

Overzichten van kunstenaarsboeken die op internet zijn te raadplegen zijn:

CDLA

Johan Deumens Galery

Van Abbemuseum Eindhoven

New York Art Resources Consortium



Fragment uit: Small Publishers Fair (2012)

De Eindhovense ontwerper Peter Foolen heeft veel met Waanders samengewerkt. Voor de tentoonstelling van Waanders bij Peninsula in 1993 te Eindhoven ontwerpt hij het affiche. In hetzelfde jaar geeft Foolen een print van de zeefdruk ‘Signals’ uit in een oplage van 10 stuks. Deze print is door Waanders ingekleurd met aquarelverf. In 1995 is er in de Academie van Maastricht een kleine tentoonstelling ‘Alcedo Atthis’, georganiseerd en ingericht door Foolen en Waanders. In de periode 17 januari 1997 tot 1 februari 1997 ontvangt Foolen van Waanders iedere dag een ansichtkaart met zijn ijsvogelstempel en volgeplakt met de door hem ontworpen postzegels.In november 2012 heeft Peter Foolen ‘Hans Waanders – Small Publishers Fair 2012’, in een oplage van 125 uitgegeven. Dit, ter gelegenheid van een tentoonstelling van werk van Waanders op deze Fair te Londen. In dit boekje zijn 10 originele ijsvogelstempels, en een prachtig gedicht van Alec Finlay opgenomen:

Alcedo atthis 
To the last
Hans stamped
a Sharp eye

every day
blue gave way
to emptiness

Sinds het overlijden van Waanders in 2001, ontfermt de Stichting Hans Waanders zich over de artistieke nalatenschap. Dit, om het werk te behouden en het in de juiste samenhang aan een breder publiek te kunnen tonen, op een wijze die recht doet aan het belang van zijn werk en zijn unieke kunstenaarschap. Een statement van galeriehouder Johan Deumens benadrukt nog eens het belang van zijn kunstenaarschap: “Upon his demise in 2001 Hans Waanders left behind an oeuvre of inestimable value. His estate is a universe on its own, an admirable and miraculous attempt to appropriate the kingfishers' life. He published more than 200 books, many prints, countless stamps and multiples. It has been his wish to continue showing and offering his work to the world”.

Dit verhaal over Hans Waanders wordt opgedragen ter nagedachtenis aan mijn broer Joan (1963-2008). Hij was een groot natuur- en vogelliefhebber: Macro-Natuurfotografie Haren en Omstreken. Samen met hem heb ik op 11 april 1979 voor het eerst een ijsvogel gezien op Schiermonnikoog. Het was die dag heel zonnig en 16 graden. Een notitie uit het vogeldagboek: "Felle blauwe kleur en wat rood, doortrek richting Scandinavië”.

Overzicht van een aantal kunstenaarsboeken van Hans Waanders (foto: Johan Deumens)