Nederlandse kunstenaarsboeken deel 2 (jaren '90 t/m heden): Frans Baake: de verwachting, de ervaring en de herinnering

Frans Baake: de verwachting, de ervaring en de herinnering

[in]visible in 2009: 62 gesloten en tegen elkaar liggende kunstenaarsboeken van Frans Baake,
uitgestald op twee aan elkaar geschoven tafels, die al aanwezig waren in de ruimte (foto: Frans Baake).

Frans Baake (fragmenten uit: Splendid Isolation 1992)

Frans Baake is vanaf 1982 gespecialiseerd in het maken en uitgeven van kunstenaarsboeken. Tijdens de tentoonstelling ‘[in]visible’ in 2009 over de presentatievormen van het kunstenaarsboek waren maar liefst 62 boeken van Baake te zien. Hij gebruikt in zijn kunstenaarsboeken grafische technieken als houtsneden, linosneden en zeefdrukken, aangevuld met foto's en teksten. Er wordt gebruik gemaakt van een sobere beeldtaal, de kunst van het weglaten. De boeken zijn handingebonden in gelimiteerde oplagen. De werken zijn geïnspireerd naar aanleiding van reizen naar (afgelegen) eilanden. Baake verblijft graag op deze desolate plekken. Het zijn voornamelijk kale, mistige en winderige noordelijke eilanden. Zo maakte hij in de loop der jaren reizen naar de Aleoeten, Azoren, Falklands, St. Pierre & Miquelon, Vuurland en IJsland. Op reis maakt hij schetsen, analoge foto’s en notities. De boeken gaan niet direct over het betreffende eiland of landschap, maar het zijn conceptmatige uitgangspunten die gehanteerd worden. Er is een aanleiding in de vorm van verhalen die hij vooraf raadpleegt of andersoortige documentatie over de streek, de reis zelf en de terugkeer in het atelier. Daarmee zijn ook drie bronnen tot beeldvorming aangegeven die hij in zijn werk gebruikt: de verwachting, de ervaring en de herinnering.

Frans Baake: Ilhas 2002 (foto: Johan Ghijsels)

Zo heeft ieder eiland voor hem een eigen betekenis. Een voorbeeld is het boek "Ilhas" (Eigen beheer, Enschede 2002, oplage 75 gen./ges.), waarin enkele eilanden der Azoren tot woord en beeld wordt gebracht. Reproducties van zijn fotowerken gecombineerd met prachtige typografische teksten in boekdruk. Geen echte reisgids, maar een "Step-By-Step Guide". Op het eiland Flores heeft Baake alle zeven kratermeren gefotografeerd met een onvoorspelbare Lomo-camera, om vier afbeeldingen te krijgen op een foto. De titel verwijst daarmee naar twee betekenissen van het Nederlandse woord ‘meer’, die ‘meer’ en ‘meer’ betekent. Dit wordt ook uitgedrukt als ‘Meer Meer Meer...’ op de achterkant van de foto's in de uitgave "Meer" (Eigen beheer, 2002, oplage 250 ges.). De foto's zijn in leporello (uitgevouwen 49,5 x 4.7 cm) in een plastic doosje uitgevoerd. Met deze uitgave bewijst Baake zijn conceptuele inslag en het gevoel voor een beeldtaal waarmee met weinig veel wordt gezegd.

"Een boek bevat geheimen. ‘The Chain’ (Eigen beheer, Amsterdam 1989, oplage 100 ges./gen.) bijvoorbeeld is een verzameling indrukken van een bezoek aan de Aleoeten-eilanden - een vergeten deel van de Verenigde Staten, gelegen in de Beringzee. De oorspronkelijke cultuur van deze eilanden is aan het verdwijnen. Het mystieke van de beeldenreeks in het boek probeert het vergelegene dichtbij te halen maar heft het verborgene niet op".

De boeken ontstaan niet met een van te voren opgezet plan. De foto’s moeten voor een tijdje vergeten worden, om vervolgens op het juiste moment hun bestemming te vinden. Gegeven is dat uit iedere reis ‘iets’ voort moet komen, al is het geen gegeven dat het een boek moet zijn. Vaak ontstaat er wel iets op soortgelijke wijze. Het kan ook zijn dat foto’s jarenlang in het archief zitten en dan samengevoegd worden in een passende uitgave. De structuur in zijn boeken is als zodanig niet ordenend in de tijd maar een gelaagdheid en zelf verwevenheid van deze uit verschillende bronnen voortkomende interpretaties. Zo is ook het kunstenaarsboek "Splendid Isolation" (Uitgave Artists’ Books, Heerlen 1992, oplage 200 ges.) ontstaan, waarin een aantal foto's opgenomen zijn van een aantal reizen van afgelopen jaren. Hierop zijn opvallende kleurkenmerken te zien. Deze kleuren zijn duidelijk te onderscheiden en zijn geïsoleerd in het beeld. Baake reageert hierop door kleurrijke composities af te beelden naast de (foto)bron. De kleuren van deze houtsnedes komen overeen met de kleuren in de foto's.

Frans Baake (fragmenten uit: isLANDings 2007)

Baake's wat korrelige zwart/wit foto’s en wazige kleurenfoto's, die dikwijls doen denken aan de fotoreportages van de Land Art uit de jaren zestig en zeventig, zijn niet gerangschikt op structuren of oppervlakten van objecten, wegen en bruggen en van het landschap. Er worden geen mensen op de foto’s van Baake afgebeeld. Het merendeel bestaat uit onherbergzame landschappen zonder menselijke aanwezigheid. Een karakteristiek voorbeeld is het boek "isLANDings" (Eigen publicatie Enschede 2007 oplage 28 gen./ges.). Hierin wordt naast de foto's van de bezochte eilanden op een speelse manier in linosnede de namen van elf eilanden afgedrukt en hoe deze zijn bereikt.

Baake's conceptuele uitgangspunt en de betekenis van een eiland komen ook prachtig samen in het kunstenaarsboek "Aits & Eyots" (Eigen beheer, Enschede 2011, oplage 200). "Op een herfstachtige zaterdag in oktober 2010 maakt beeldend kunstenaar Frans Baake een rondgang langs enkele eilandjes in de Theems met de bedoeling om er een uitgave in eigen beheer van te maken. Naar het schijnt bevinden zich maar liefst 97 natuurlijke eilandjes in de rivier en enkele kunstmatig die dienst doen als sluizen. De meeste eilandjes, die men als ‘aits’ of ‘eyots’ aanduidt (uitspraak in beide gevallen hetzelfde) zijn onbewoond. Op enkele wonen welgestelden, op andere woont niemand". Samen met een metgezel bezocht Baake een aantal eilandjes. Vooraf werden een aantal voorkeuren genoteerd, waarvan vanaf land en de boot deze werden bekeken. Uiteindelijk zijn vier eilanden daadwerkelijk die zaterdag bezocht.

"Frans Baake: de verwachting, de ervaring en de herinnering" is i.s.m Frans Baake tot standgekomen.

Bronnen: Verzamelde Werken (1992), www.in-visible.nl en www.fransbaake.nl.

Frans Baake (fragmenten uit: Splendid Isolation 1992)

Inleiding

In het verlengde van mijn weblog deel 1 (de jaren '70 en '80) gaat deze weblog over kunstenaarsboeken vanaf de jaren '90 tot en met heden. Doelstelling van dit 'onderzoek' is om de karakteristieke stijl van de kunstenaar in relatie met het boek uit deze periode zo goed mogelijk uit te leggen en te laten zien. De verhalen komen nu vaak i.s.m. de kunstenaar tot stand. Ingegaan wordt o.a. op de vraag waarom zij als presentatievorm een kunstenaarsboek voor hun werken gebruiken. Hiermee hoop ik een bijdrage te leveren aan het promoten van het kunstenaarsboek met haar schoonheid als een volwaardig kunstwerk (mei 2014).

Ik wil de volgende kunstenaars heel erg bedanken voor hun medewerking:

Frans Baake, Bas Fontein, André Geertse, Hans Gremmen, Karin Hanssen, Els ter Horst, Claudia Kölgen, Anouk Kruithof, Elisabeth Tonnard, Bart van Dijck, Marinus van Dijke, Jaap Scheeren, Erik van der Weijde, Mariken Wessels en Luuk Wilmering.

Opvattingen over het kunstenaarsboek:

Rein Jelle Terpstra: "Een kunstenaarsboek is een medium, meer dan alleen een drager van afbeeldingen, al dan niet in combinatie met tekst. Op het moment dat eigenschappen en vorm van een boek samenvallen met je idee, kun je spreken van een kunstenaarsboek. Die eigenschappen kunnen van alles zijn. Het kunstenaarsboek heeft bijvoorbeeld de unieke mogelijkheid dat je dit kunt aanraken en zien tegelijk, er zit dus altijd een handeling aan verbonden, zoals het vasthouden van het boek of het omslaan van de bladzijden. Oftewel: het kunstenaarsboek is geen drager van afbeeldingen, maar is zelf beeld” (april 2014).

Rob Perrée: "Voor mij is een kunstenaarsboek de uitwerking van een creatief idee dat recht doet aan de ‘boekigheid’ van het medium en dat onder verantwoordelijkheid van de kunstenaar(s) tot stand is gekomen. Anders gezegd, een kunstenaar beschikt over een schat aan uitdrukkingsmogelijkheden, maar hij kiest voor het boek omdat de kenmerken daarvan zijn idee het beste kunnen waarmaken. Het kunstenaarsboek kan je dan ook het beste zien als een poging van beeldende kunstenaars om het medium boek voor eigen doeleinden te benutten, en niet langer als vormgever in dienst te staan van iemand anders. Het kunstenaarsboek is een autonoom kunstwerk met meestal meer accent op de beeldende kwaliteit dan op de taal. Het boek zelf is beeldende kunst en geen afbeelding van beeldende kunst. Het is geen boek over kunst, het is ook geen catalogus met plaatjes. Het is het werk zelf” (uit: Cover to cover).

Jan Voss: "Een kunstenaarsboek is een kunstwerk. Daarmee verspreiden ze een verhaal. Dat moet wel in oplages gebeuren. Tegenwoordig heeft bijna iedereen toegang tot een pc. Daarmee kun je prima boeken ontwerpen. Vervolgens print je ze uit, daar heb je dan je boek. Vroeger maakten de monniken boeken met de hand. Dat vermenigvuldigen gaat nu veel sneller" (interview met Petra Fassotte, 2007).

Henriëtte van Egten en Rúna Thorkelsdottir: "Een boek is een kunstenaarsboek als de kunstenaar het zegt. Het kunstenaarsboek moet wel in oplage gemaakt zijn. Unieke exemplaren blijven buiten beschouwing. Wat niet meer onder het kunstenaarsboek valt is het ‘livres de peintres’. Dat zijn meer illustraties bij gedichten" (interview met Debbie van Berkel, 2003).

Janneke Broekhuizen: "Een kunstenaarsboek is 'een werk dat een een-op-een relatie schept tussen de kunstenaar en zijn publiek'. Wanneer een kunstenaar er voor kiest om kunstenaarsboeken te maken, neemt hij of zij heel bewust het besluit dat het werk niet aan een muur in een museum komt te hangen. Er kunnen niet vijftien, vijftig of vijfhonderd mensen tegelijk naar kijken. Door het kunstenaarsboek vast te houden en door te bladeren, door te lezen, ontstaat er een bijzondere relatie tussen kunstenaar en publiek, waar beide partijen door worden beïnvloed in de manier waarop ze het werk benaderen. Deze eigenschap zorgt ervoor dat het kunstenaarsboek op de grens komt te staan van twee disciplines: beeldende kunst en boeken."