Nederlandse kunstenaarsboeken deel 2 (jaren '90 t/m heden): Kunstenaarsinitiatief PlaatsMaken en de prestigieuze S-reeks

Kunstenaarsinitiatief PlaatsMaken en de prestigieuze S-reeks

Omslag Lucebert (foto: Coda museum)

Achterkant omslag Lucebert

Omslag Armando (foto: Coda museum)

Omslag Jan van Munster (foto: Coda museum)

Vanuit de Fluxus–beweging werden in het begin van de jaren zestig kunstenaarscollectieven (eerste generatie) gevormd. Zij brachten de kunst dichter bij het publiek en letterlijk op straat, met ludieke acties en happenings. Happenings, performances, environments en installaties en de veranderende werking van kunst die daarmee samenhing, eisten een ander houding in de beleving. De traditionele omstandigheden waaronder kunst werd gemaakt en getoond voldeden niet langer.Dat een en ander niet los gezien kan worden van de maatschappelijke ontwikkelingen mag duidelijk zijn.

De periode 1979/1984 wordt gekenmerkt door een ware explosie van kunstenaarsinitiatieven (tweede generatie), nationaal en internationaal. Deze hangt nauw samen met de kraakbeweging, voortgekomen uit onvrede met de woon- en werksituatie van kunstenaars. Kunstenaarsinitiatieven moeten vrijplaatsen voor de kunst zijn, zo is de opvatting. In Nederland ontstaan initiatieven als Aorta en Stichting Makkom te Amsterdam, het Apollohuis (daarover later meer) en De Fabriek te Eindhoven, De Zaak in Groningen, Lokaal 01 in Breda en PlaatsMaken uit Arnhem. In België kan men onder andere Na-Da'To, Club Moral en Montevideo te Antwerpen noemen.

Het kunstenaarsinitiatief PlaatsMaken ontstond in 1984 in een gekraakte loods op het voormalige Nepromaterrein, gelegen aan wat nu de Sonsbeekzijde van het Arnhemse station heet. Hun onvrede betrof het ontbreken van outillage voor net afgestudeerde kunstenaars die na hun academietijd niet langer konden beschikken over de mogelijkheden die de opleiding hen eerder bood, maar ook het gebrek aan tentoonstellingsruimte. Ook de musea pikten hun werk niet op en naarmate de BKR regelingen verder steeds werden aangescherpt, ontstond de drang en het elan ‘om zelf het heft in handen te nemen’. Toen het Arnhemse collectief - bestaande uit Henk-Hans Hilvering, Taco Meeuwsen en Jos van Doorn - in 1984 hun handtekeningen onder de akte van oprichting zetten, kreeg het kunstenaarsinitiatief de naam die nog steeds het credo vormt: stichting PlaatsMaken.

In 1986 werd na gesprekken met de gemeente Arnhem over meer geld voor faciliteiten en werk- en expositie ruimte, de fusie aangegaan met Het Grafisch Centrum. In dit pand ontwikkelde HGC/PlaatsMaken zich onder andere de uitgeverij voor kunstenaarsboeken in een beperkte oplage. Doordat alles in eigen beheer werd uitgevoerd, groeiden de technische mogelijkheden en bouwde PlaatsMaken in de loop der jaren een enorme expertise op. Producties van een uitgave - boek of prent - werden in intensief contact tussen kunstenaars, vormgevers, opdrachtgevers ontwikkeld waarbij de mogelijkheden bijna grenzeloos bleken. De combinatie van traditionele (grafische) technieken, innovatieve ideeën en inspirerende vragen van jonge kunstenaars en studenten, vormden een vruchtbare combinatie en leidde tot het succes van het huidige PlaatsMaken.

De eerste publicatie van uitgeverij PlaatsMaken uit 1985 vormde het begin van een indrukwekkende hoeveelheid verrassende uitgaven die qua idee, maat, bindwijze, papiersoort, vormgeving en drukprocedé sterk van elkaar verschilden. Uitgeverij Plaatsmaken was succesvol met onder meer de Ad Hoc uitgaven, De Dageraadbanden – met experimenten in druk- en bindtechnieken en combinaties van taal en beeld - , De Plattegrondenreeks - visies van kunstenaars op wereldsteden - en de S-reeks in kartonnen cassette met opdruk. Maar ook en vooral door de legendarische 250 Cent Reeks, een serie kleine kunstenaarsboekjes van gelijke maat, f 2,50 per stuk, en qua idee en uiterlijk heel verschillend door experimenten in druk- en bindtechnieken. Zij vonden gedurende twee jaar iedere maand hun weg naar afnemers en abonnees. Door kunstenaars uit te nodigen voor deelname aan een reeks ontstond een grote bedrijvigheid. Boeken werden in eigen beheer gemaakt maar zo nodig werd ook hulp van het uitgebreide netwerk ingewonnen. Ter viering van het jubileumjaar 1995 werd de publicatie ‘PlaatsMaken’ gepresenteerd met een inventarisatie van de meer dan 90 publicaties die in de periode 1985 -1995 werden uitbracht.

De meest spraakmakende en bijzondere uitgave is "O" (Arnhem 1996, oplage 150) van de Italiaan Frederico d'Orazio. De Amerikaanse samenleving wordt hierin weerspiegeld en onderdeel van de presentatie van het boek is in een video waarin een 'all American girl' d'Orazio's werk aanprijst als ware het een tel sell reclame. Zittend op het witte strand van Los Angeles vertelt zij enthousiast over de vele voordelen van Orazio's First Inflatable Book. Het boek blijkt in opgeblazen versie te transformeren tot een luchtbed, waarmee zorgeloos op zee gedobberd kan worden. Als een ware parodie op de Amerikaanse consumptie samenleving draait alles om de vorm van het boek, niet om de inhoud.

De meest prestigieuze uitgave is de S-reeks met publicaties van Lucebert: 1991 (1991, 12 litho's in cassettedoos, leporello in band, oplage van 75 gen./ges.), Armando: die leiter (1992, 22 bladen 50x36 cm., in cassettedoos, monochrome steendrukken, oplage van 75 gen./ges.) en Jan van Munster: IK (1992, 20 bladen 50x36 cm., in cassettedoos met pyrografie en prägen. Handgebonden in binnenband, gevat in gestanste met zink bedekte kartonnen cassettedoos. Gebrandmerkte woorden die in verschillende talen hetzelfde uitdrukken: IK. Afwisselend zwart papier, gebrandmerkte bladen en blindgedrukte bladen. Oplage van 75 gen./ges.).

De uitgaven en objectboeken zijn door schenking ondergebracht bij CODA museum te Apeldoorn. Klik voor een overzicht op: kunstenaarsboeken PlaatsMaken Coda museum Apeldoorn.

Bronnen: Stichting PlaatsMaken: PlaatsMaken als credo 1984–2012 en in de toekomst, juni 2012 en Kunst van nu, Leiden 1995.

12 litho's Lucebert
(collectie: Universiteitsbibliotheek Groningen)

Inleiding

In het verlengde van mijn weblog deel 1 (de jaren '70 en '80) gaat deze weblog over kunstenaarsboeken vanaf de jaren '90 tot en met heden. Doelstelling van dit 'onderzoek' is om de karakteristieke stijl van de kunstenaar in relatie met het boek uit deze periode zo goed mogelijk uit te leggen en te laten zien. De verhalen komen nu vaak i.s.m. de kunstenaar tot stand. Ingegaan wordt o.a. op de vraag waarom zij als presentatievorm een kunstenaarsboek voor hun werken gebruiken. Hiermee hoop ik een bijdrage te leveren aan het promoten van het kunstenaarsboek met haar schoonheid als een volwaardig kunstwerk (mei 2014).

Ik wil de volgende kunstenaars heel erg bedanken voor hun medewerking:

Frans Baake, Bas Fontein, André Geertse, Hans Gremmen, Karin Hanssen, Els ter Horst, Claudia Kölgen, Anouk Kruithof, Elisabeth Tonnard, Bart van Dijck, Marinus van Dijke, Jaap Scheeren, Erik van der Weijde, Mariken Wessels en Luuk Wilmering.

Opvattingen over het kunstenaarsboek:

Rein Jelle Terpstra: "Een kunstenaarsboek is een medium, meer dan alleen een drager van afbeeldingen, al dan niet in combinatie met tekst. Op het moment dat eigenschappen en vorm van een boek samenvallen met je idee, kun je spreken van een kunstenaarsboek. Die eigenschappen kunnen van alles zijn. Het kunstenaarsboek heeft bijvoorbeeld de unieke mogelijkheid dat je dit kunt aanraken en zien tegelijk, er zit dus altijd een handeling aan verbonden, zoals het vasthouden van het boek of het omslaan van de bladzijden. Oftewel: het kunstenaarsboek is geen drager van afbeeldingen, maar is zelf beeld” (april 2014).

Rob Perrée: "Voor mij is een kunstenaarsboek de uitwerking van een creatief idee dat recht doet aan de ‘boekigheid’ van het medium en dat onder verantwoordelijkheid van de kunstenaar(s) tot stand is gekomen. Anders gezegd, een kunstenaar beschikt over een schat aan uitdrukkingsmogelijkheden, maar hij kiest voor het boek omdat de kenmerken daarvan zijn idee het beste kunnen waarmaken. Het kunstenaarsboek kan je dan ook het beste zien als een poging van beeldende kunstenaars om het medium boek voor eigen doeleinden te benutten, en niet langer als vormgever in dienst te staan van iemand anders. Het kunstenaarsboek is een autonoom kunstwerk met meestal meer accent op de beeldende kwaliteit dan op de taal. Het boek zelf is beeldende kunst en geen afbeelding van beeldende kunst. Het is geen boek over kunst, het is ook geen catalogus met plaatjes. Het is het werk zelf” (uit: Cover to cover).

Jan Voss: "Een kunstenaarsboek is een kunstwerk. Daarmee verspreiden ze een verhaal. Dat moet wel in oplages gebeuren. Tegenwoordig heeft bijna iedereen toegang tot een pc. Daarmee kun je prima boeken ontwerpen. Vervolgens print je ze uit, daar heb je dan je boek. Vroeger maakten de monniken boeken met de hand. Dat vermenigvuldigen gaat nu veel sneller" (interview met Petra Fassotte, 2007).

Henriëtte van Egten en Rúna Thorkelsdottir: "Een boek is een kunstenaarsboek als de kunstenaar het zegt. Het kunstenaarsboek moet wel in oplage gemaakt zijn. Unieke exemplaren blijven buiten beschouwing. Wat niet meer onder het kunstenaarsboek valt is het ‘livres de peintres’. Dat zijn meer illustraties bij gedichten" (interview met Debbie van Berkel, 2003).

Janneke Broekhuizen: "Een kunstenaarsboek is 'een werk dat een een-op-een relatie schept tussen de kunstenaar en zijn publiek'. Wanneer een kunstenaar er voor kiest om kunstenaarsboeken te maken, neemt hij of zij heel bewust het besluit dat het werk niet aan een muur in een museum komt te hangen. Er kunnen niet vijftien, vijftig of vijfhonderd mensen tegelijk naar kijken. Door het kunstenaarsboek vast te houden en door te bladeren, door te lezen, ontstaat er een bijzondere relatie tussen kunstenaar en publiek, waar beide partijen door worden beïnvloed in de manier waarop ze het werk benaderen. Deze eigenschap zorgt ervoor dat het kunstenaarsboek op de grens komt te staan van twee disciplines: beeldende kunst en boeken."