Nederlandse kunstenaarsboeken deel 2 (jaren '90 t/m heden): Registratie van mensen en hun omgeving: Fiona Tan

Registratie van mensen en hun omgeving: Fiona Tan

Fiona Tan vertelt over Vox Populi London (2012)

De Indonesische Fiona Tan studeerde aan de Rietveld Academie en aan de Rijksacademie in Amsterdam. Zij heeft zowel documentaire films gemaakt als autonome film- en videowerken. Evenals bij Mariken Wessels is ook voor de kunst van Tan het gebruik van found-footage kenmerkend. Voor een aantal werken is bestaand beeldmateriaal uit filmarchieven gebruikt, waarbij Tan een grote belangstelling voor oude antropologische documentaires heeft.

In de films, foto’s en audiovisuele installaties van Tan staan bijna altijd beelden van mensen centraal. Het werk wordt gekenmerkt door een aandachtige registratie van mensen in hun omgeving. Door een precieze montage krijgen deze registraties een gedetailleerde aandacht. De beelden die Tan de kijker voorschotelt, lijken op het eerste gezicht alledaags, maar zijn dat bij nadere beschouwing allerminst. Door de geraffineerde manier waarop Tan haar werk monteert en presenteert, dwingt ze de toeschouwer tot een andere, niet-alledaagse manier van kijken. Wie zijn wij? Welke rol spelen geschiedenis en cultuur? En hoe is onze identiteit vastgelegd in beelden? Dat zijn de vragen die telkens weer terugkeren in het werk van Tan. Tan heeft het ooit bondig omschreven: "Ik kijk naar de manier waarop wij kijken". Tenminste twee elementen onderzoekt Tan steeds opnieuw: de culturele identiteit en de mechanismes van representatie.

Vox Populi (Noorwegen, Sydney, Tokyo, Zwitserland)

Hoe werken beelden? Lijkt een centrale vraag die Tan in haar werk stelt. In haar werk gebruikt Tan verschillende strategieën om de functies van het beeld en de verhouding van de toeschouwer tot het beeld te ondervragen. Door middel van interviews met beeldverzamelaars, het tonen van archieven en van beelden van een uiteenlopende aard (o.a. amateurbeelden naast documentaire en wetenschappelijke beelden) laat Tan zien dat het beeld niet geheel op zichzelf staat maar afhankelijk is van de context waarin het geplaatst wordt. Het bestaande beeld uit zijn oorspronkelijke context halen en het in een nieuwe context en beeldvorm plaatsen vormt een belangrijk deel in het oeuvre van Tan. Telkens weer toont de kunstenares hoe zij afzonderlijke beelden uit een grote, onbestemde massa haalt en die aaneenvoegt tot nieuwe combinaties, of zij laat mensen uit de veelheid van persoonlijke foto's hun 'lievelingsfoto' presenteren. Het werk 'Vox Populi' is daar een goed voorbeeld van. Voor Vox Populi (Latijn voor Stem van het Volk) reisde Tan naar Noorwegen (Book Works 2006), Sydney (Book Works 2006), Tokyo (Book Works 2007), Zwitserland (Book Works 2010) en Londen (Book Works 2012: de definitief laatste uit de serie), op zoek naar beelden uit privé-fotoalbums die zij samenbracht in verschillende publicaties die als kunstenaarsboeken kunnen worden beschouwd. Kleurenfoto’s uit familiealbums, allemaal van hetzelfde formaat, geordend naar leeftijd, van geboorte tot dood. Deze foto's (maximaal 300 stuks) worden ook tentoongesteld aan de wand. Het is dan een installatie dat je dan vanuit drie gezichtspunten kunt bekijken: op afstand, er langs lopend en van dichtbij. Eerst zie je het volk. Iedereen is gelijk, man of vrouw, oud of jong. Van links naar rechts er langs lopend zie je een generatie. Elke foto apart ten slotte brengt het individu in beeld. Vox Populi is de titel, de stem des volks. Met andere woorden: gewone mensen zoals zij zichzelf zien en in beeld vastleggen.

'Provenance' is een begrip die staat voor de herkomst van een voorwerp of meer specifiek: de historie van eigendom en bezit van een voorwerp en de documenten en registraties die hierop betrekking hebben. De provenance is dan een waarborg voor de authenticiteit en/of de kwaliteit van het voorwerp. De video installatie 'Provenance' uit 2008 van Tan behelst zes gefilmde portretten van hedendaagse Amsterdammers die, zoals Tan zelf zegt, erom vragen aandachtig te worden bekeken. De kunstenaar liet zich inspireren door de rijke collectie 17de eeuwse portretten van het Rijksmuseum. Het werk op de ongeziene en onbeschreven, of zelfs vergeten, geschiedenis van de Rijksmuseumcollectie en Amsterdam. Door te kijken naar anonieme portretten van kleine meesters weet ze een nieuwe (subjectieve) geschiedenis te creëren van haar woonplaats. Tan filmde zes mensen uit haar directe omgeving: filmmaker Kees Hin, schoonmoeder Marry Knol, winkelier Najet Olmez en zijn zoon Tunahan, de scholier Tessel Schole, cabaretière Sanne Wallis de Vries en zoon Niels Dijkstal. Tessel Schole werd geportretteerd als Cornelia van Rijn, dochter van Rembrandt. In zwart-wit scènes van telkens meerdere minuten toont de kunstenares ons deze mensen in hun eigen huis of omgeving, in zorgvuldig gecomponeerde en uitgelichte beelden. Tijdens het filmen vroeg zij zich af of het mogelijk is, naar een film te kijken als naar een schilderij en wat een portret 'geslaagd' maakt.

Bij de installatie is het kunstenaarsboek Provenance (Nieuw Amsterdam Uitgeverij 2008) uitgegeven. In de tekst beschrijft Tan onder meer de herkomst van de gefilmde portretten en zij legt links met de 17de eeuw, met Amsterdam toen en nu, met de mensen op de portretten en met haar eigen leven. De portretten van Amsterdamse mensen tonen aan hoe fragiel en persoonlijk gekleurd herinneringen zijn, niet alleen in de context van de geschiedenis, maar ook van ons eigen verleden.

Bronnen: Mister Motley, Rijksmuseum Amsterdam, catalogus Fiona Tan (De Pont Tilburg 2003).

Inleiding

In het verlengde van mijn weblog deel 1 (de jaren '70 en '80) gaat deze weblog over kunstenaarsboeken vanaf de jaren '90 tot en met heden. Doelstelling van dit 'onderzoek' is om de karakteristieke stijl van de kunstenaar in relatie met het boek uit deze periode zo goed mogelijk uit te leggen en te laten zien. De verhalen komen nu vaak i.s.m. de kunstenaar tot stand. Ingegaan wordt o.a. op de vraag waarom zij als presentatievorm een kunstenaarsboek voor hun werken gebruiken. Hiermee hoop ik een bijdrage te leveren aan het promoten van het kunstenaarsboek met haar schoonheid als een volwaardig kunstwerk (mei 2014).

Ik wil de volgende kunstenaars heel erg bedanken voor hun medewerking:

Frans Baake, Bas Fontein, André Geertse, Hans Gremmen, Karin Hanssen, Els ter Horst, Claudia Kölgen, Anouk Kruithof, Elisabeth Tonnard, Bart van Dijck, Marinus van Dijke, Jaap Scheeren, Erik van der Weijde, Mariken Wessels en Luuk Wilmering.

Opvattingen over het kunstenaarsboek:

Rein Jelle Terpstra: "Een kunstenaarsboek is een medium, meer dan alleen een drager van afbeeldingen, al dan niet in combinatie met tekst. Op het moment dat eigenschappen en vorm van een boek samenvallen met je idee, kun je spreken van een kunstenaarsboek. Die eigenschappen kunnen van alles zijn. Het kunstenaarsboek heeft bijvoorbeeld de unieke mogelijkheid dat je dit kunt aanraken en zien tegelijk, er zit dus altijd een handeling aan verbonden, zoals het vasthouden van het boek of het omslaan van de bladzijden. Oftewel: het kunstenaarsboek is geen drager van afbeeldingen, maar is zelf beeld” (april 2014).

Rob Perrée: "Voor mij is een kunstenaarsboek de uitwerking van een creatief idee dat recht doet aan de ‘boekigheid’ van het medium en dat onder verantwoordelijkheid van de kunstenaar(s) tot stand is gekomen. Anders gezegd, een kunstenaar beschikt over een schat aan uitdrukkingsmogelijkheden, maar hij kiest voor het boek omdat de kenmerken daarvan zijn idee het beste kunnen waarmaken. Het kunstenaarsboek kan je dan ook het beste zien als een poging van beeldende kunstenaars om het medium boek voor eigen doeleinden te benutten, en niet langer als vormgever in dienst te staan van iemand anders. Het kunstenaarsboek is een autonoom kunstwerk met meestal meer accent op de beeldende kwaliteit dan op de taal. Het boek zelf is beeldende kunst en geen afbeelding van beeldende kunst. Het is geen boek over kunst, het is ook geen catalogus met plaatjes. Het is het werk zelf” (uit: Cover to cover).

Jan Voss: "Een kunstenaarsboek is een kunstwerk. Daarmee verspreiden ze een verhaal. Dat moet wel in oplages gebeuren. Tegenwoordig heeft bijna iedereen toegang tot een pc. Daarmee kun je prima boeken ontwerpen. Vervolgens print je ze uit, daar heb je dan je boek. Vroeger maakten de monniken boeken met de hand. Dat vermenigvuldigen gaat nu veel sneller" (interview met Petra Fassotte, 2007).

Henriëtte van Egten en Rúna Thorkelsdottir: "Een boek is een kunstenaarsboek als de kunstenaar het zegt. Het kunstenaarsboek moet wel in oplage gemaakt zijn. Unieke exemplaren blijven buiten beschouwing. Wat niet meer onder het kunstenaarsboek valt is het ‘livres de peintres’. Dat zijn meer illustraties bij gedichten" (interview met Debbie van Berkel, 2003).

Janneke Broekhuizen: "Een kunstenaarsboek is 'een werk dat een een-op-een relatie schept tussen de kunstenaar en zijn publiek'. Wanneer een kunstenaar er voor kiest om kunstenaarsboeken te maken, neemt hij of zij heel bewust het besluit dat het werk niet aan een muur in een museum komt te hangen. Er kunnen niet vijftien, vijftig of vijfhonderd mensen tegelijk naar kijken. Door het kunstenaarsboek vast te houden en door te bladeren, door te lezen, ontstaat er een bijzondere relatie tussen kunstenaar en publiek, waar beide partijen door worden beïnvloed in de manier waarop ze het werk benaderen. Deze eigenschap zorgt ervoor dat het kunstenaarsboek op de grens komt te staan van twee disciplines: beeldende kunst en boeken."